Inicijator objavljivanja ovog izdanja, glavni i odgovorni urednik je mr Dušan Medin, izvršni direktor Društva „Bauo“, koji potpisuje i likovno uređenje monografije.

Opšti podaci:

Tri segmenta tradicije i kulturne nasljeđa, igre/plesovi, muzika i nošnje, svojevrsni su kulturološki markeri prema kojima se, naravno pored još nekih, ova nevelika primorska zajednica nerijetko (samo)identifikovala u odnosu na Druge. I danas, uostalom, govoreći o identitetskim osobenostima Paštrovića, upravo se ističu ovi elementi „narodne kulture“, istovremeno i međusobno različiti ali i slični kulturama ostalih mikroregija bližeg i daljeg okruženja. Svitno muško odijelo Paštrovića do prve polovine XIX vijeka, prema etnolozima koji su proučavali sačuvane komade odjeće, recimo, ne čini se znatno drukčijim od onog u Boki, da bi u docnijim vremenima bilo gotovo identično crnogorskom. Svečano žensko je pak manje ličilo na ono iz okolnih područja, te je ostalo u kolektivnoj svijesti da je „narodna nošnja“ Paštrovki, naročito imućnijeg svijeta, finija i od ljepših materijala, čiji su haljeci i pretekli do našeg doba – drukčija od svih. Odjeća pripadnika/ca nižih slojeva, razumljivo, nije pratila modne trendove i vjerovatno se među sobom manje razlikovala, nezavisno od teritorije na kojoj je nošena, a budući pravljena od jevtinijih i svima dostupnijih materijala, pa i recikliranih predmeta, kraće je opstajala kroz vrijeme, zbog čega nije sačuvana.

Kad je riječ o „narodnim igrama“, tokom višegodišnjeg terenskog rada istraživača primjećuje se prisustvo koraka/pokreta koji postoje na širem primorskom i kontinentalnom prostoru, jer su stanovnici Paštrovića znali plesati poskakujući „po naški“ („po crnogorski“), zatim izvoditi neke „strane“, zapadne plesove, ali i igrati čučnjeve i pljeskati – „po staropaštrovski“, što je jedinstveni fenomen ne samo u ovom kraju. Umjeli su Paštrovići i lagano kolati (zapravo koračati) udesno uz pjesme poput „Primorkinja konja jaše“ ili „Oj, jelova goro“, držeći se za ruke, koje bi u određenom ritmu povremeno podizali i spuštali.

Ove dvije pjesme, kao i još nekoliko drugih, savremeni Paštrovići determinišu kao svoje, jer su ih, kako kažu, njihovi preci pjevali u posebnim prilikama, ponajčešće na svadbama. Međutim, biće da ih dodatno ugrađuju u sopstveni identitet i zato što su ih redovno izvodili mjesni ansambali na koncertima, priredbama i drugim manifestacijama, postajući tako „bliže uhu“ slušalaca od onih isto tradicijskih, ali ne i često javno pjevanih. Može se reći da su baš na taj način (ali i zahvaljujući obimnoj literaturi) brojne pjesme rekonstruisane i revitalizovane u lokalnoj zajednici tokom proteklih desetljeća. Ipak, valja primijetiti da su stihovi pjesama koje se svrstavaju u paštrovsko muzičko nasljeđe, uz manje ili veće izmjene teksta, dobro poznati i pjevani i u drugim krajevima, dok su pretežno melodije bile ono po čemu su se razlikovale, vezujući se tako za konkretne teritorije.

Ovim izdanjem, koje na preko tri stotine strana sažima naučne i stručne studije, brojne dokumentarne i umjetničke ilustracije i referira na veliki broj ranije objavljenih tekstova, nastojali smo da dopunimo inače opsežnu bibliografiju o Paštrovićima i njihovoj baštini. Takođe i da, koliko znamo, prvi put kreiramo informativne kataloške preglede komada sačuvane istorijske odjeće Paštrovića i njihovih kopija u muzejskim fundusima, što može biti od koristi budućim istraživačima i lokalnoj zajednici. Naročito smo željeli da ukažemo na potencijale i izazove s kojima se susreće prilikom adaptacije elemenata tradicije i kulturnog nasljeđa za potrebe umjetničkog djela, odnosno onda kada baštinu pokušamo da transponujemo na scenu.

Koncept i sadržaj:

U monografiji „Paštrovići: baština i scena“ ova tri aspekta nasljeđa promatraju se sintetički, analitički i kritički, kroz deset tekstova heterogene strukture i forme, koje potpisuje osam autora raznorodnih vokacija, različitog profesionalnog bekgraunda, životnog iskustva i pogleda na svijet. Treba spomenuti i diverzitet teorijsko-metodoloških polazišta s kojih se pristupa sagledavanju paštrovskog nasljeđa, što čitaocima nudi minimum dvije vizure: dio radova pisan je u tradicionalnom, deskriptivnom maniru, prisutnijem u domaćoj akademsko-istraživačkoj praksi, a drugi u kritičkijem tonu, usklađenom s aktuelnim istraživačkim diskursima, koji radije preispituje postojeća saznanja i donosi nova čitanja.

Knjiga je koncipirana u četiri dijela: otpočinje poglavljem „Nošnja“, preliva se u „Ples/Igra“, pa u „Muzika“, da bi se na kraju ponovo vratili nošnji („I opet nošnja“) – iz posve drugačijeg ugla, pružajući fokus i na baštinu i na njenu scensku adaptaciju.

Čitaoca prvo dočekuje rad Ljiljane Gavrilović „U potrazi za sobom: nošnja naša nasušna“, iz čijeg se naslova dâ naslutiti da će autorka pristupiti novom tumačenju koncepta „narodne nošnje“, posmatrajući ga kroz prizmu savremenih narativa o identitetu, muzejima i folklorizmu.

U radu „Paštrovska nošnja u novom ruhu: odjevno nasljeđe u savremenom kontekstu“ Dušana Medina dat je osvrt na dosadašnje primjere rekonstrukcije i revitalizacije u prilikama znatno drugačijim od onih u kojima se originalno nosila, čime su predmeti dobijali kako novu formu i izgled tako i značenja.

Za Jelenu Đukanović istorijska odjeća je nadahnuće i kreativna okupacija preko dvije decenije, a svoj autorefleksivni dizajnerski postupak pretočila je u tekst „Paštrovska nošnja kao stvaralačka inspiracija“, obogaćen umjetničkim fotografijama kostima koje je izradila za muzeje, modne performanse, ansamble, đake, ugostitelje.

O paštrovskoj nematerijalnoj baštini, naročito igračkoj i muzičkoj tradiciji, ali i seriji njihovih ranijih i potonjih izvedbi na sceni, piše Davor Sedlarević u članku „Paštrovići na plesnoj mapi Crne Gore: scenski iskorak“, kritički analizirajući dominantne crnogorske „folkloraške“ prakse, osvrćući se na sopstveni pristup paštrovskom plesnom nasljeđu – od baštine do scene.

Poseban prilog u knjizi je rad lani preminule Zlate Marjanović, „Zvučne slike Paštrovića“, objavljen 2018. u okviru njenog dužeg teksta u monografiji „Kulturna istorija Paštrovića“, koji se ovdje našao uz saglasnost izdavača HeraEdu iz Beograda, na čemu smo zahvalni. Autorka u tekstu daje koncizan i jasan pregled osnovnih načina/stilova pjevanja u Paštrovićima, do kojih je došla tokom dvadesetak godina naučnog i umjetničkog bavljenja paštrovskom muzičkom kulturom.

Rad Tatjane Rajković i Dušana Medin „Nošnja u ʼPaštrovićimaʼ: osvrt na djelo Jovana Vukmanovića“ mali je omaž ovom važnom etnološkom i muzejskom pregaocu iz Crne Gore, kojem se decembra 2024, upravo u terminu izlaska iz štampe ovog izdanja, obilježavaju tri decenije od smrti. Njegova monografija Paštrovići iz 1960. još uvijek je nezaobilazna literatura o ovdašnjoj istoriji, kulturi i nasljeđu, kao i o nekadašnjem odijevanju. Ovaj rad s osvrtom na glavna Vukmanovićeva zapažanja pruža uvodnik u naredna četiri s bogatim kataloškim pregledom elemenata odjevnog nasljeđa Paštrovića koje se čuva u tri crnogorska muzeja.

Tatjana Rajković u članku „Odjevni elementi iz Paštrovića – muzejski predmeti u Etnografskom muzeju na Cetinju“ iz ugla muzejske etnografije predstavlja sve komade paštrovske odjeće pohranjene u toj organizacionoj jedinici Narodnog muzeja tokom pedesetih i šezdesetih, zahvaljujući zalaganju Vukmanovića, tada upravnika.

Sličan postupak kataloške obrade sprovele su Ljubica Radović Miličić i Milica Radović u dva teksta, „Paštrovska nošnja u Muzeju grada Budve“ i „Odjevno nasljeđe Paštrovića u Spomen-domu ʼReževićiʼ“ – za muzealije (originale), a u trećem, „Muzejske kopije paštrovske nošnje u Spomen-domu ʼReževićiʼ“ – za replike koje je početkom dvijehiljaditih izradila Jelena Đukanović za izložbene i komercijalne namjene.

Na kraju su obimna zajednička bibliografija svih radova s prikazom izvora, literature i korišćenih internet sajtova, izvodi iz recenzija i kratke biografije autora.

Autorski tim:

Ljiljana Gavrilović (1953), doktorka etnologije, muzejska savjetnica, naučna savjetnica Etnografskog instituta SANU, redovna profesorka Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu u penziji. Živi u Beogradu.

Jelena Đukanović (1961), dizajnerka tekstila, kostimografkinja, magistarka vajarstva, muzejska pedagoškinja, direktorica Instituta za vunu Crne Gore iz Nikšića, saradnica u nastavi Fakulteta za dizajn i multimediju Univerziteta Donja Gorica u Podgorici. Živi u Nikšiću.

Zlata Marjanović (1966–2023), doktorka etnomuzikologije, radila je kao docentkinja na Akademiji umetnosti Univerziteta u Banjaluci.

Tatjana Rajković (1968), etnološkinja, muzejska savjetnica, rukovoditeljka Etnografskog muzeja Narodnog muzeja Crne Gore na Cetinju. Živi na Cetinju.

Davor Sedlarević (1979), specijalista vaspitač tradicionalne igre, umjetnički rukovodilac KUD-a „Mijat Mašković“, JU Centar za kulturu Kolašin, projekt menadžer Centra za izučavanje i revitalizaciju tradicionalnih igara i pjesama CIRTIP. Živi u Kolašinu.

Dušan Medin (1990), arheolog, master menadžer u kulturi, kustos, direktor Društva za kulturni razvoj „Bauo“, saradnik u nastavi Fakulteta za kulturu i turizam Univerziteta Donja Gorica u Podgorici. Živi u Petrovcu na Moru.

Ljubica Radović Miličić (1994), master etnološkinja-antropološkinja, kustoskinja Muzeja grada Budve, JU Muzeji i galerije Budve. Živi u Budvi.

Milica Radović (1998), arheološkinja, kustoskinja Muzeja grada Budve, JU Muzeji i galerije Budve. Živi na Cetinju.

Recenzenti:

Recenzenti monografije, koji su je preporučili za štampu su: prof. dr Dragica Panić Kašanski (Akademija umjetnosti Univerziteta u Banjaluci), prof. dr Slobodan Jerkov (Podgorica), dr Mila Medigović Stefanović (Petrovac na Moru – Beograd), dr Koraljka Kuzman Šlogar (Institut za etnologiju i folkloristiku, Zagreb), dr Ana M. Zečević (Muzička škola „Josip Slavenski“, Beograd), dr Branko Banović (Etnografski institut SANU, Beograd) i dr Srđan Radović (Etnografski institut SANU, Beograd).

Tehničke informacije:

Monografija broji 336 strana, štampana je na većem formatu (skraćeni A4) i tvrdog je poveza. Poslove preloma obavio je vizuelni umjetnik Srđa Dragović, a dizajn korica Mila Medin iz kreativne agencije MM Digital d. o. o. Budva. Za lekturu i korekturu bile su zadužene Stanka Janković Pivljanin i Milena Davidović. Tiraž od 500 primjeraka odštampala je štamparija Pro File iz Podgorice.

Štampana je u okviru projekta „Rekonstrukcija i revitalizacija tradicionalnih igara/plesova, muzike i nošnji Paštrovića“, koji Društvo „Bauo“ tokom 2024. sprovodi u partnerstvu sa Centrom za izučavanje i revitalizaciju tradicionalnih igara i pjesama CIRTIP iz Kolašina i Ženskom vokalnom grupom „Harmonija“ iz Budve, uz podršku Ministarstva kulture i medija Crne Gore putem prošlogodišnjeg Javnog konkursa za raspodjelu sredstava za finansiranje projekata/programa nevladinih organizacija u oblastima kulture i umjetnosti „Kultura spaja: od amatera do profesionalaca“.

Pored monografije, kao sastavni dio ovog većeg projekta, urađen je i dugometražni dokumentarni film „Paštrovići: baština i scena“ Slavena Vilusa, priređena dokumentarna izložba starih fotografija „Paštrovići na sceni: XX vijek“, izrađeno 15 replika paštrovskih kostima za scenu (rad Jelene Đukanović), te postavljeno muzičko-scensko djelo „Igre i pjesme iz Paštrovića“ autora Davora Sedlarevića, koje izvode Ženska pjevačka grupa „Đude“ i KUD „Mijat Mašković“ iz Kolašina. Djelo je tokom decembra izvedeno četiri puta u Petrovcu, Budvi, Kotoru i Kolašinu, a održana su još dva koncerta „Harmonija Paštrovićima“ ove klape, te dvije prateće radionice s lokalnom zajednicom u petrovačkim i budvanskim ustanovama kulture.