Utvrda na Skadarskom jezeru vijekovima je gospodarila nekad nepreglednom plodnom ravnicom i onda joj je voda došla glave, od vremena kad je Bojana potekla uzvodno...
Ne zna se kad je nastao, isto kao što danas malo koji došljak zna kako da stigne do njega. I ponajčešće ga brka s gradom tamo gore na Durmitoru, samo što su ovde, čini se, žabe mnogo glasnije i kudikamo skuplje: stranci, mahom Italijani, za kilogram nude dva evra. Mještani, pak, više vole da se rvu (otud, možda, i ime obližnjem selu Rvaši) s krapovima (vrsta šarana sa Skadarskog jezera) i ukljevama (jezerskim sardelama), specijalitetom ovog podneblja. Ne zna se da li su bolji sviježi ili dimljeni, a i cijena im je sasvim posebna - do deset evra za kilogram sušenog krapa. Žabe su, zasad, bezbjedne.

Prvi pisani trag potiče iz mletačkih izvora, a tiče se 1453. godine kada se u njemu nalazila vojska despota Đurđa Brankovića vodeći nimalo niježne bojeve s odredima Stefanice Crnojevića. Poslije odlaska srpskog despota postaje prestonica gospodara Zete i dobija zvaničan naziv Žabljak Crnojevića.

Kameni ostaci nekada i te kako važnog grada nisu preterano pričljivi. Škrti podaci dotekli do našeg vremena vele da ga je najpre i ponajbolje utvrdio Ivan Crnojević, u narodu poznatiji kao Ivan-beg. Na puškomet daleko od Turaka, koji su kao plima nadirali sa svih strana, on je vještim diplomatskim igrama uspjevao da od Venecije dobije pomoć, ali i majstore za gradnju grada na vjetrometini vrijemena i prostora. Tako je na kupastom kamenitom uzvišenju - okružen ribom prebogatim vodama Karatune, Moračice, Šegrtnice i Sjerave - niklo utvrđenje koje je posadi obećavalo bezbjedan život.

Tragovi u turskim knjigama iz 16. vijeka kažu da se Žabljak Crnojevića nalazi na graničnom i opasnom mjestu, između brda Šestan i Karadaga (Crne Gore), pa je potrebno da se varoš oživi. I grad, posebno podgrađe, naseljavaju nomadi lutalice koji dobijaju posebne povlastice ali i obaveze. Dužni su da popravljaju zidine i druga zdanja u tvrđavi, kao i mostove i puteve u okolini. Prvi ljudi su, uobičajeno u to vrijeme, bili kovači koji su brinuli o oružju i oruđu, ali i svim onim alatkama bez kojih je bio teško zamisliv život srednjovekovnog čovjeka usredsređenog na zemljodelstvo.
Kotoranin Marjan Bolica u svom opisu Skadarskog sandžakata 1614. godine belježi da je ovo snažna i savremena tvrđava u kojoj je stolovao gospodar Ivan Crnojević i da sada gradom upravlja dizdar aga i turski gospodar. Navodi još da u podgrađu ima oko 250 domova, da se stanovnici uglavnom bave lovom na ukljeve i krapove koje izvoze sve do Stambola i Venecije.

Može se reći da je na početak kraja Žabljaka Crnojevića više uticao hir prirode nego „svijetlo oružje i srce u junaka”. Između 1835. i 1840. godine naglo je porastao nivo jezera i dotad žitorodna ravnica sve je više nalikovala baruštini koja je stizala do podnožja bedema. Naime, Drim je svojim nanosima nemilice zasipao korito Bojane, jedine jezerske otoke, i vodi je zaprečen uobičajen vijekovni put prema moru.
Voda koja više nije imala kud otjerala je mnoge ljude, a sela - poput Salkovine, Sarika i Balija - zauvek su nestala u njenom muljevitom dnu. Turska, već na izdisaju, pokušala je da spase što se spasti moglo, pa je 1870. godine uposlila svoje vojnike u namjeri da reguliše tok Drima. Izgrađene su primitivne pregrade od pruća i nasute kamenjem, ali to je trajalo do prve sledeće bujice. U međuvremenu su neke druge bujice drmale grad sagrađen od kamenih kvadara i za generacije ostale kao dragoceno štivo o, ipak, moći „svijetlog oružja i srca u junaka”...

Glavni junak svih priča koje s bilo kojim od ovo malo meštana namernik danas zapodene o Žabljaku Crnojevića svakako je Kenjo Stankov Janković, romantični junak sredine 19. veka. I, tada, kad krene priča, lakonogo će da te odvedu do spomenika njemu i njegovim družinama (baš tako, družinama) i usplamtelo ustvrde da smo mi, ako je tačno da je istorija učiteljica života, večiti i nepopravljivi ponavljači. Ovako.
Prvi otvoreniji i žešći sukobi između žabljačkih Turaka i okolnih crnogorskih plemena počeli su kad su Ceklinjani, pripadnici nahije tik uz Jezero, kupili pravo na ribolov. Stalne čarke eksplodirale su sto godina kasnije, početkom 1835: Turci su iz zasede ubili dvojicu uglednih Ceklinjana, a potom dvadesetoricu javno izbatinali nasred trga u utvrdi. Osveta je spremana kratko i u najstrožoj tajnosti.
Kenjo Stankov je s jedanaestoricom zaverenika krenuo pravo na utvrdu koju je čuvalo stotinak vojnika. Noću su se potrpali u dva čuna, sa sve merdevinama i nekoliko kilograma mesa. Merdevine su im bile potrebne da se uzveru uz četrnaest metara visok bedem na sevjernoj strani čiju je visinu, uz pomoć klupka vune, izmerila jedna žena od povjerenja. Mesom su utišali buljuk pasa koje su Turci, zbog predostrožnosti, držali ispod samog bedema.
Tiho su se ušunjali u usnuli grad i bez ispaljenog metka uspeli da na najvišoj kuli podignu crnogorsku zastavu. Ujutru, kad su videli mrski barjak na svom posjedu, Turci su pomahnitali, ali već je bilo kasno: sve ključne tačke u gradu bile su zauzete. Zapovednik Jakup-aga pokušao je da pruži otpor nadajući se pomoći spolja. Uzalud, jer su zaverenici zaposeli jedinu kapiju koja je postojala, a onda su im u pomoć dotrčali drugi Ceklinjani.
Priča veli da je aga u sumrak istakao belu zastavu i da su ga zavjerenici, kao što su i obećali, pustili da izađe iz grada. A onda je nastao rusvaj: punih osam dana topovima je gađano podgrađe i gotovo sravnjeno sa zemljom, a i grad je u priličnoj meri oštećen. Onda se na konju, skrušen, pojavio vladika Rade, Petar II Petrović Njegoš. Zapenušanim oslobodiocima rekao je da, na traženje Rusije koju su pritisle druge velike sile, moraju da napuste grad. Poslušali su ga i, s bogatim plenom, otplovili prema Rijeci Crnojevića. Nisu zaboravili da ponesu i dva topa - „krnja” i „zelenka” - koji su sve do 1916. godine stajali ispred Cetinjskog manastira, kao opipljiva uspomena na prvo osvajanje Žabljaka.
Ali, Kenjo je to učinio i drugi put. Sad s nešto brojnijom družinom, njih dvadeset osmoro, uspio je da 1852. ponovo nadmudri posadu. I tada im je radost bila kratkoveka. Ovoga puta ih je knjaz Danilo, opet na pritisak velikih sila, zamolio da napuste grad jer se povlačila granica Crne Gore s Turskom. Povučena je odmah pored Žabljaka koji je ostao - Turskoj...

* * *
Tek 1878. godine Žabljak Crnojevića konačno je pripojen Crnoj Gori. Kenjo Stankov Janković nije bio živ.
Potonja vremena samo su potvrdila nastavak propadanja ovog nekad važnog i lijepog srednjovekovnog grada na Skadarskom jezeru. Katastrofalni zemljotres od aprila 1979. godine kao da mu je zadao konačan udarac, ruševine su dodatno urušene i samo baš radoznali i lakonogi namernik pokatkad prođe kroz jednu jedinu kapiju. Tada su nestali i mnogi izvori pitke vode i danas u njemu stoluju samo jata ptica. Žabe su i dalje dolje, pod bedemima, vrlo glasne. U petnaestak kuća podgrađa dim je sve ređi.
Kad voda nadođe, a to je najvećim dijelom godine, do njega se može jedino čunom. Inače, može se drumom i mostovima od Golubovaca, mestašceta desetak kilometara od Podgorice. Od 1961. godine je na spisku spomenika kulture i pod zaštitom države, a od prije nekoliko ljeta svrstan je i u prvu kategoriju spomenika. U Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture na Cetinju veruju da će dolazeće vreme i ljudi uspjeti da mu, bar za turiste, vrate dio prvobitnog sjaja.


foto: Miloš Ćetković tekst: Petar Milatović