U subotu, 3. februara 2018. godine, u galeriji čuvenog tivatskog ljetnjikovca Buća-Luković,  svečano je otvorena dokumentarna izložba „Kulturni pejzaž budvanskog priobalja“, autora arhitekte Slobodana – Boba Mitrovića iz Budve i arheologa i master menadžera u kulturi Dušana Medin iz Petrovca na Moru, kustosa JU Muzeji i galerije Budve.

Dokumentarnu izložba „Kulturni pejzaž budvanskog priobalja“,koju su koncipirali arhitekta Slobodan- Bobo Mitrović iz Budve i arheolog i menadžer u kulturi Dušan Medin iz Petrovca, će biti upriličena u Muzeju i galeriji Tivat, u subotu 03. februara.

"Lazaret i Kastelo nadahnuće i motiv" je projekat koji je osmislio i koncipirao Dušan Medin, dipl. arheolog iz Petrovca na Moru.

U ovom pregledu koji predstavlja prilagođeni izvod iz članka „Kulturne i naučne aktivnosti Udruženja Paštrovića i prijatelja Paštrovića u Beogradu ‘Drobni pijesak’ od 2002. do 2014. godine“ a koji će biti objavljen u „Paštrovskom almanahu I“ (Budva, 2014), pokušaćemo da se ukratko osvrenemo na organizovano okupljanje Paštrovića u Beogradu. Razumije se, bez namjere da ponudimo cjelokupan pregled svih segmenata (istorijat, organizacija, aktivnosti...) ovog kompleksnog antropološkog fenomena, iako on to, svakako, zaslužuje.

U pojedinim predjelima Boke Kotorske narodna nošnja, muška i ženska, umnogome je različita. U ranije vrijeme ta razlika je bila još izrazitija. „U Boci je odijelo – kaže Vuk Karadžić – gotovo tako različito kao i govor“, koji je u svakom mjestu drugačiji. Što se tiče odijela Paštrovića, oni „imaju nešto i od risanskoga i od crnogorskoga“ bilježi Vuk Kradžić. S. Nakićenović navodi, govoreći uopšte o nošnji Bokelja, da Grbljani, Paštrovići, Spičani, Rišnjani, Krtoljani, Luščtičani i Novljani nose risansko odijelo“.

Današnja muška nošnja u Paštrovićima više liči na crnogorsku, kako se i zove u narodu, nego na risansku. Ona je slična muškoj nošnji u Grblju, Krtolama i Luštici, a po broji haljetaka se razlikuje od one u Spiču i Risnu. Prema tome navodi S. Nakićenovića, koji je identifikovao sa nošnjom u svima ovim predjelima, samo su donekle tačni.

TORNALETA – BIJELO NA BIJELOM

Rublje nošeno uz odjeću ili korišćeno za spavanje može se pratiti u primorskom dijelu Crne Gore tek od posljednjih godina XIX vijeka. Sačuvani primjerci pokazuju raznolikost u kroju i načinu ukrašavanja. Radi se ili od domaćeg lanenog ili pamučnog platna, ili od kupovnog finog bijelog platna, nekad protkanog svilenim nitima, često i od batista. U velikoj mjeri su zastupljene tradicionalne tehnike čipkanja:na iglu i na batiće, ito kao rubni ukras pojedinih djelova odjeće, prekrivača, stolnjaka, jastučnica, ukrasnih peškira i sl. Vez je najžnačajniji vid umjetničkog ukrašavanja i izvodi se na odredenoj podlozi, različitim bodovima vunenim, pamučnim ili svilenim koncem, a pod uticajem islamske umjetnosti i zlatnim i srebrnim nitima. Motivi koji se primjenjuju su najčešće floralnog karaktera: cvjetovi, grančice, lišće i lozice; zatim jednostavni geometrijski, a rjeđe stilizovani zoomorfni motivi. Mašinski izrađene dekorativne trake i čipka, koje se koriste kao ukras na ovoj vrsti odjeće, omogućile su da ona izgleda raskošno, posebno u kombinaciji sa mukotrpno ručno rađenim dekoracijama.

Riječ Bauo počinje slovom koje je uvjek na sigunom drugom mjestu. Uvjek pri samom vrhu, ali nikada prvo. Drugo, iza... Nedovoljno oštro, čak i oblo, sve prisutno, nužno, nezaobilazno, kao i žena – jaka, puna, usnena, nikada prva.

Bauo je čuvao tajne, davao sigurnost, dopuštao mašti smjernih Paštrovki da požele bolje, da imaju budućnost, sadašnjost i da imaju svoju prošlost. Da budu željene žene.

Godine 1996. u prostoru nekadašnje seoske škole iz 1856. osnovana je JU Spomen dom „Reževići“. Tokom svog postojanja i rada, ovaj dom kulture realizovao je niz reprezentativnih projekata naučnog, umjetničkog, kulturnog i zabavnog karaktera i time aktivno doprinio afirmaciji autentične kulture i tradicije Paštrovića.

U intervalu od 2003. do 2008. godine ova institucija, na čelu sa direktorkom gospođom Oliverom Franović, u saradnji sa mr Jelenom Đukanović, akademskom slikarkom i modnom kreatorkom (Studio za tekstil „Sof – Sof“ iz Nikšića), ostvarila je niz veoma zapaženih i zanimljivih projekata, među kojima izdvajamo:

  Tradicionalna ženska paštrovska nošnja (pet replika, muzejskih eksponata, 2003)

  Bauo – skrinja paštrovska (kolekcija ženskih kostima i multimedijalni modni performans, 2004)

  Tornaleta – bijelo na bijelom (postavka replika paštrovskog ženskog donjeg rublja, inspirisanih primjercima iz legata porodice Suđić, 2006)

  Tornaleta – šarm čipke (kolekcija ženskog donjeg rublja i prateća modna revija, 2008)

  Bjankarija (eksponati od čipke izvedeni autentično – „na iglu i na batiće“, 2008)

  Tradicionalna muška paštrovska nošnja (tri replike, muzejski eksponati, 2008)

Na ovome mjestu, čitaoci „Primorskih novina“ imaće priliku da se riječju i slikom podsjete na neke od najznačajnijih aktivnosti JU Spomen doma „Reževići“.

Autor priloga se zahvaljuje gospođi Oliveri Franović, mr. Jeleni Đukanović i zaposlenima u JU Spomen domu „Reževići“ na saradnji.

Stvaralaštvo Stefana Mitrova Ljubiše (1822-1878) inspirisalo je i muzičke stvaraoce. Najkompleksija i najsadržajnija dela jesu opere komponovane na tekstove ovog cenjenog književnika u XIX veku, pri čemu je on jedinstven primer u našoj književnosti i muzici. Od stranih kompozitora, italijanski kompozitor Dionizije de Sarno–San Đorđo (1856-1937) komponovao je operu „Gorde“ („Kako Crnogorka ljubi“). Od jugoslovenskih kompozitora, Mihovil Logar (1902-1998) komponovao je TV operu „Paštrovski vitez“ 1974. godine. Libreto opere sastavio je Mihailo Ražnatović (1921), prema tekstu Ljubišine pripovetke „Kanjoš Macedonović“ (objavljene 1875. godine u knjizi „Pripovjesti crnogorske i primorske“).

            Logarova opera je sastavljena iz tri čina: I i III se zovu isto – „Venecija“, a II čin se zove – „Paštrovići“. U I činu prikazana je atmosfera evropskog i svetskog grada Venecije i ponašanje njenih građana prema paštrovskom trgovcu. Recipijent ima priliku da sazna kako Mleci ne poštuju ni etičke norme ni trgovačke sporazume, postignute onda kada se Paštrovići predaju Mlecima (1423).

U II činu paštrovski trgovac Kanjoš Macedonović razgovara sa svojim saplemenicima o carini koju su im Mleci nametnuli, i rešava da uloži žalbu na presudu suda. Sa putnim nalogom dobijenim od paštrovskih sudija Kanjoš kreće u Veneciju. Građanima Venecije on saopštava da će se javiti kao dobrovoljac – zatočenik, umesto Dužda, i suprotstaviti se Furlanu, koji je ugrozio Veneciju.

U III činu klavirskog izvoda nije detaljno opisano suprotstavljanje Kanjoša Furlanu i njihov međusobni razračun, već je, nakon borbe, sam Kanjoš kratko prepričao na koji je način pobedio Furlana (suprotno tome, u TV postavci, reditelj je detaljno borbu i okolnosti u kojima se ona odvila). Veći deo III čina, naročito finale, opisuju zahvalnost Venecijanaca hrabrom Paštroviću. On od venecijanskog dužda ne uzima ni blago, ni njegovu kćer za ženu, nego ostaje skroman, „i samo odnosi kući priču“ (akademik Novo Vuković).

Logar je pripovedačku prozu, Ljubišine pripovetke, preveo na jezik ritmičke proze. To je bilo veoma teško, zato što je pripovetka epska, a trebalo bi da bude lirska ili epsko-lirska, da bi kompozitor mogao da je muzički lirilizuje. U sadržajnom pogledu, libretista opere – Ražnatović, koristio je umetničku slobodu da bi postigao dramsku tenziju, te se delovi pripovetke i libreta mestimično razlikuju.

Televizijska opera „Paštrovski vitez“ snimljena je za ovaj medij 1982. godine u režiji Arse Miloševića i RTB. U operi je učestvovala mnogobrojna glumačka i pevačka ekipa, u kojoj su Milenko Pavlov, Vera Zloković, Veselin Stijović (glumci), kao i Gordana Jevtović, Milivoje Petrović (pevači) i mnogi drugi. Takođe, u ovom muzičkom deluTakođe, u ovom muzičkom delu učestvovali su i Hor i Simfonijski orkestar RTB sa dirigentom Mladenom Jaguštom, zatim Hor KUD „Ivo Lola Ribar“, koji je tumačio Mletke, i Hor KUD „Branko Cvetković“, koji je tumačio Paštroviće.

Reditelj TV opere je koristio različite rediteljske postupke da bi prikazao određene delove opere: dim, pretapanje slike (znači, nije zadržao Logarovu koncepciju muzičkog materijala po činovima), i reminscencije. Što se tiče scenografije i dekora korišćenog u TV operi, evidentno je da se težilo jednoobraznoj scenografiji za svaki od dva naroda, kao karakterizacija svakog naroda posebno. Tako je paštrovsko tle prikazano kao kamenito, sa jako malo skromnog nameštaja. Nasuprot tome; mletački trgovi prikazuju visoke građevine (kulisa stubova), lepo obučeno građanstvo i slično (čime se postiže aktuelizacija položaja Mletaka u odnosu na Paštroviće).

I u domenu elektronske montaže postignuti su za dramaturgiju značajni efekti. U tom smislu, posebno mesto predstavlja dvoboj Kanjoša i Furlana. Da bi prikazao Kanjoševo lukavstvo – situaciju kada je junak postavio Furlana ka suncu i zaslepeo ga, recipijenti imaju prilike da vide preko ekrana veliki, okrugli, žuti bljesak, nakon kojeg je Kanjoš prikazan kako mačem probada protivnika.

Opera „Paštrovski vitez“ predstavlja zanimljivo muzičko delo. U trajanju od 51 minut i 18 sekundi, kompozitor je uspeo da sačuva i istakne ideje pisaca pripovetke – hrabrost, pravdoljubivost, patriotizam i požrtvovanost glavnog lika – Paštrovića Kanjoša. Logarev autorski pečat ogleda se u folklornim obeležjima, koja se javljaju tokom cele opere (između ostalog, u operi se nalazi obrada melodije narodne pesme „Oj, vrsuto, goro velja“, a na takođe obrađene stihove narodne pesme „Na taraci pred Kotorom“).

Bogatstvo zvuka Logar je postigao suprotstavljanjem raspevanih melodija, karakterističnim za evropsko nebo i – folklornih, najčešće dvoglasnih crnogorskih melodija, nepravilnih ritmova, koje su u ovoj operi namenjene višeglasnom horu. Takođe je zvučnom bogatstvu doprinela raznovrsna i bogata orkestracija.

Mihovil Logar, kroz muzičke elemente i koreografske tačke, spaja estetiku muzike sa estetikom književnosti, scenografije, koreografije, glume i televizijskim medijem. Izvor ovih ideja potekao je iz književnog obrasca – pripovetke, koja je ostavila neizbrisiv lični pečat Stefana Mitrova Ljubiše, a zatim i Logara kao patriota i vrsnih stvaralaca.

Mr Ana M. Zečević

Tekst je štampan je u listu „Jedinstvo“ (br. 83-84, god. LIV, Priština 28-29.03.1998, str. 11)

*

Mr Ana M. Zečević je objavila više knjiga, a ovdje izdvajamo Paštrovski vitez – Muzička igra u tri čina Mihovila Logara (Spomen dom Reževići i Udruženje Kompozitora Crne Gore, Reževići–Podgorica 2000) koju je pripredila za štampu i za koju je napisala predgovor.  

Priredio Dušan Medin

Razgovor Dušana Medina sa dr Zlatom Marjanović, etnomuzikologom: